Det enklaste svaret er "veit ikkje". Å stikke hovudet djupt ned i sanden og sprelle med beina kjenneteiknar mykje av debatten på dette området. Det gjeld å vere politisk korrekt og ikkje ta unødige sjansar på å seie noko feil. Men vil denne "strategien" kunne ta samfunnet vårt vidare i ein positiv retning?
Det vanskelege svaret er eit rungande nei. Over tid kan det ikkje gå bra. Ein av grunnane til at dette "neiet" er så vanskeleg å uttrykke, er at ein risikerer skuldingar om å ville favorisere dei sterke og snakke ned dei svake. Kven av dei som har stilt kritiske spørsmål til måten vi handterer desse utfordringane på har ikkje høyrt at dei ikkje respekterer folk som er sjuke, folk som ikkje kan jobbe, ikkje respekterer at nokon må vere utanfor arbeidslivet fordi dei ikkje maktar presset, plikta og stresset?
Ein annan grunn til at det er vanskeleg å svare nei er at vi opplever å ha for lite kunnskap om kvifor så mange ikkje deltek i arbeidslivet, kvifor så mange ikkje brukar det vi må kunne kalle restarbeidsevna si. Ja, det kan sågar verke som om det er usemje innan fagmiljøa om kva restarbeidsevne er for noko, og om dette omgrepet i det heile teke er relevant og ikkje minst etisk rett å bruke.
Slik eg ser det er restarbeidsevne eit godt omgrep. Det beskriv ein person som ikkje er så sjuk eller ute av stand til å jobbe at vedkomande kan utøve forpliktande oppgåver og stå opp til kvar morgon. Det kan vere oppgåver i ei bedrift eller ute i samfunnet elles. Vi veit alle at det t.d. finst mange uløyste oppgåver i samfunnet som for den del verken krev dedikert utdanning eller stor fagkompetanse, men som av ulike grunnar likevel ikkje blir utførte. Slike og andre, meir fagleg funderte oppgåver, kunne kanskje mange av dei som i dag ikkje har anna å gjere enn å sitte heime fått. Det trur eg på den eine sida ville ha vore samfunnsnyttig og på den andre sida vore nyttig for den det gjeld. Dette har med verdigheit å gjere, og han eller ho ville kanskje kome kjappare ut att i ordinært arbeids- og samfunnsliv gjennom slik arbeids- og sosial trening.
I siste valkamp flagga Høgre høgt at dei ville vurdere å innføre arbeidsplikt for nokre av dei som er avhengige av statleg bistand for å leve og bu. Det var eit godt framlegg. No håpar vi at det blir følgd opp slik at folk som kan bidra ikkje misser kontakten med arbeidslivet og blir sittande heime og dermed risikerer å bli endå mindre i stand til å delta seinare. Jo kjappare folk kjem seg i aktivitet, jo betre blir livet for den einskilde og dess mindre press blir det på samfunnet. Og vi snakkar her om folk som faktisk kan bidra i større eller mindre grad, ikkje om dei som av ansvarleg helsepersonell er karakteriserte som 100 prosent uføre.
I media kjem det for tida stadige meldingar om at stadig fleire unge droppar ut av skulen og hamnar innanfor det offentlege systemet på eitt eller anna vis. Ja, vi les til og med om studentar som går i behandling fordi dei er utbrende. Stadig fleire unge og litt eldre arbeidstakarar fell også ut av jobben sin av ulike grunnar, og mange av dei hamnar innanfor NAV-systemet på såkalla arbeidsavklaring, ein sekkepost som dei færraste veit kva inneheld. Svært mange av desse går over på uføretrygd etter eitt år og kjem seg aldri i jobb igjen.
Det seier seg sjølv at når eit samfunn har så mange utanfor produktivt lønsarbeid, så må det skjere seg på eitt eller anna tidspunkt. Jaudå, vi har masse oljepengar som vi kunne ha ausa endå meir av. Men vi kan forsikre folk om at i ein situasjon med lågare oljepris og nedgang i nasjonalinntektene, så held ikkje dei såkalla oljepengane lenge med den mengda folk som står utanfor arbeidslivet og det forbruket vi alle har lagt oss til.
Då seier det seg sjølv at vi ikkje kan leve og forbruke som "fulle sjømenn" i mange år til. Litt tabloidisert kan vi seie at i dag startar vi i jobb når vi et 30, jobbar til vi er 60 og døyr når vi er 90. Dei tretti første og dei tretti siste er vi stort sett subsidierte av staten på ulike måtar og i ulik grad. Men også gjennom dei tretti åra vi forhåpentlegvis bidrag til statskassa er vi avhengige av stønad og sikkerheit frå staten eller arbeidsgjevar gjennom t.d. legebesøk, sjukehusinnlegging, sjukemelding, permitteringsordning, teaterbillettar, bokbåten etc. Ser vi stort på det kan vi også dra inn vernet vi har gjennom forsvaret, gjennom politiet, ja, alt vi har av tenestetilbod.
I tillegg skal dei inntektene som vi får frå olje, kraft og anna statleg inntekt, samt skattar og avgifter frå private tilsette og verksemder løne alle offentlege tilsette, samt overføringar til landbruket. Vi snakkar altså om enorme utgifter som framover skal dekkast av stadig færre hender og hovud. Sjølvsagt vil vi få enorme problem med å kunne betale for alle dei velferdsgoda vi har lagt oss til og som vi ser på som heilt rettvise og sjølvsagte.
Mange ser ut til å tru at vår rikdom og vår evne til å kunne betale oss ut av alle utfordringar, anten det no gjeld sosiale – eller miljømessige utfordringar, vil kunne vekse inni himmelen. Andre igjen meiner at vi berre må køyre på så lenge vi kan, altså medvite styre utfor stupet – på 1. klasse. Ikkje minst saknar eg kløktige politikarar, på alle nivå, som vågar å seie og handle ut frå empiri og ikkje ut frå indarlege ønske og draumar, eller ut frå kva gevinst ei meining og handling vil gje ved neste val.
Kanskje er det først og fremst her "hunden ligg gravlagd"; tannlause politikarar som ikkje tek det samfunnsansvaret som skal til for å skape eit godt og verdig samfunns- og arbeidsliv, der så mange som muleg deltek. I første omgang blir det nok ikkje sett pris på av alle dersom ein stiller strengare krav til legar og andre ansvarspersonar som i stor grad avgjer kven som skal delta i arbeidslivet eller ikkje. Det blir nok heller ikkje sett pris på av fleire av dei med ei ubrukt restarbeidsevne.
Både det offentlege Norge og næringslivet må bli endå flinkare til å ta i bruk denne ubrukte arbeidskrafta. Men dei innleiande grepa må takast frå toppen, frå Storting og regjering. Politikarane må legge premissane og rammene for eit godt og inkluderande arbeidsliv, der "alle" deltek etter evne og ikkje berre etter eigen vilje. Utan at det blir lagt klare politiske føringar for større deltaking i arbeidslivet, vil vi berre halde fram med å betale for at folk som i realiteten kan arbeide ikkje gjer det; halde fram med å styre mot stupet – med flagget til topps på eit hav av gode intensjonar og ein draum om at vi som styrtrike nordmenn vil kunne sveve på ei sky inni himmelen medan svenske, polske og andre nasjonars arbeidskraft gjer jobben for oss.