I mars 2013 sette dåverande fiskeri-og kystminister Lisbeth Berg Hansen ned eit utval. Utvalet fekk i oppdrag å utgreie sjømatindustriens rammevilkår og kome med framlegg til endringar som kan auke lønsemda i næringa. Utvalet som blei leia av professor Ragnar Tveterås ga tysdag svar på oppdraget.
Utvalet er splitta i ei rekkje viktige spørsmål. Men fleirtalsinnstillinga er på dei fleste område revolusjonær og peikar i ei svært så liberal retning. Det er ingenting av sentrale lovverk eller reguleringar som er freda.
I Arbeidarpartiet har dei nok fått lettare sjokk over det dei bestilte. Ja, framlegga er så spenstige at det kanskje gjekk nokre kaffiskvettar i vrangstrupa også i Høgres hus. Paradoksalt nok så er dei radikale endringane som utvalet kjem med eit særs godt utgangspunkt for den politiske handsaminga. Men faren er stor for at både næringsaktørar og politikarar går i skytargravene og blir der. Det fortener ikkje den tradisjonelle fiskerinæringa og det fortener heller ikkje utvalet.

Arbeidsintensiv fiskeindustri

Det er i hovudsak landindustrien som produserer kvitfisk som slit med dårleg lønsemd. Fiskeflåten har også sine problem, men står seg betre økonomisk. Diagnosa er det kanskje ikkje så stor usemje om. Då er det verre å bli samde om kva slags medisin som må utskrivast.
Den arbeidsintensive fiskeindustrien har dei same problema som anna arbeidsintensiv industri. Dei greier ikkje konkurransen med lavkostland. I fiskeripolitikken har likevel fleire sentrale politikarar lenge levd på ein illusjon om at problema kan løysast med planøkonomi. Tvungen leveringsplikt og aktivitetsplikt er ordningar som er gått ut på dato. Industrien som byggjer på dette planøkonomiske tankegodset frå 1950 talet, ligg stort sett på sotteseng. Den arbeidsintensive filetindustrien i nord vil mest sannsynleg snart døy dersom den ikkje gjennomfører ei stor omstilling av produksjonen.
Etter mitt syn kan problema i landindustrien berre møtast med automatisering og robotisering dersom industrien skal overleve i ei tøff global konkurranse. Dette er også konklusjonen i ein SINTEF-rapport som kom for kort tid sidan. Dette kjenner vi til frå industrien i vårt nærområde. Det at fisken blir sendt til Kina og bearbeida der, er ikkje meir mystisk enn at skipsskrog og møbelputer må produserast i land med lave kostnader.

Studietur

Utvalet burde kanskje teke seg ein studietur til Ekornes Fabrikker eller til Kleven for å få inspirasjon. Men utvalet finn det viktigare å gå til åtak på sentrale lover i fiskerinæringa som Fiskesalgslagslova og Deltakarlova. Det skaper masse støy, men løyser dessverre ikkje fiskeindustriens fundamentale problem.
Det er etter mitt syn ikkje lovene som hindrar lønsemd i fiskeindustrien, men det særnorske kostnadsnivået. Dette tek også utvalet inn over seg, men finn tida inne til å bruke øks der dei burde brukt skalpell. Det løyser mest sannsynleg ikkje problema dei vil løyse, men skaper mange nye og negative endringar.

Disposisjonsrett til fisken

For dei fleste i anna næringsliv kan det virke rart at vi har ei lov i Norge som regulerer kven som kan eige fiskebåtar og dermed disponere fiskerettar. I det meste av anna næringsliv kan kven som helst eige næringsverksemd, nordmenn og utlendingar.
Deltakarlova er til og med rigid på mange område og toler justeringar. Fundamentet i lova er at aktive fiskarar eller reiarar må eige meir enn 50 % av ein fiskebåt for å kunne disponere kvoter. Slik sikrar ein eit aktivt eigarskap som så langt har vore suksessformelen i fiskeflåten.
Men hovudføremålet med lova er likevel å sikre nasjonal kontroll over dei verdifulle fiskeressursane og hindre at dei kjem på utanlandske hender. Dette er det mange som ikkje har fått med seg, og ser på lova som eit vern for priviligerte fiskarar med store kvoteverdiar.
Men fiskarane eig ikkje kvotene, det gjer heller ikkje staten. Havressurslova er klar i § 2: ”Dei viltlevande marine ressursane ligg til fellesskapet i Noreg”. Det er med andre ord stortinget som skal forvalte ressursane på vegne av folket.

EØS avtalen

Tveterås-utvalet kjem med forslag om at deltakarlova skal fjernast og at fiskeindustrien kan bli majoritetseigarar i fiskebåtar og dermed skaffe seg full kontroll med fiskekvoter. Isolert sett så er dette framlegget ikkje så kontroversielt. Men det opnar ein bakveg som kan bli problematisk for vår nasjonale råderett. Norge fekk nemleg eit unntak då vi underteikna EØS-avtalen. Unntaket gjekk ut på at EU-borgarar ikkje kan eige meir enn maks 40 % i ein norsk fiskebåt. I botnen for dette unntaket ligg nettopp deltakarlova.
Slike avgrensingar er det ikkje for industrien på land eller eventuelle andre eigarar. Derfor er det risikosport å fjerne deltakarlova utan å først finne avbøtande tiltak.
Stortingets utredningsavdeling har sett på saka og seier blant anna dette: ”Dersom Norge endrer deltakerloven, og særlig nasjonalitetskravet, vil vi anta at det kan innebære at vi taper retten til å fastsette nye og endrede krav om utenlandsk eierskap i framtiden”.
Det er med andre ord eit ureint farvatn utvalet ber regjeringa om å styre inn i. Eit farvatn der ein må slå av den ideologiske autopiloten og styre klokt mellom skjera.

Oppkjøp av kvoteri

Eg har før i denne spalta omtala den evige diskusjonen om kor mange kvoter ein kan slå saman på kvar båt. Kjøp av kvoter og strukturering i flåten har vore naudsynt, men også underlagt avgrensingar for å ikkje samle for store fiskerettar på alt for få hender. Dette har det stort sett vore tverrpolitisk semje om.
Her ber utvalet om full fridom til å kjøpe opp så mange kvoter som ein vil. Det er i overkant spenstig og opnar for ei heilt anna næring og ein heilt anna kyst enn slik me kjenner det dag.
Fritt oppkjøp av kvoter kombinert ned bortfall av deltakarlova vil opne for ei total endring av eigarstrukturen i fiskeflåten. Sjølv dei største og mest solide reiarlaga her i området blir små og fattige dersom børsnoterte selskap får lov til å kjøpe opp retten til å fiske via eigarskap i industrien.
I vår oljerus må vi ikkje gløyme at Norge er ei fiskeristormakt som disponerer enorme fornybare ressursar. Det er mange som er klare for strategiske oppkjøp dersom styresmaktene opnar spelet.
Utvalet tek også atterhald om at den nasjonale kontrollen må sikrast, det seier også fiskeriminister Elisabeth Aspaker. Korleis dette skal skje dersom ein fjernar deltakarlova har ingen så langt gode svar på. Mykje tyder på at det er vanskeleg å lage eit nytt lovverk som får liknande unntak i EØS-avtalen som vi har i dag.
Dette er mat for kløktige juristar og ei viktig påminning til like kløktige politikarar.

Tverrpolitisk forlik

Fiskeripolitikk er næringspolitikk, og politikken har vore prega av stor ustabilitet og stadig nye påfunn frå skiftande regjeringar. I overgangen mellom Bondevik II regjeringa og den raudgrøne regjeringa i 2005 så fann AP ut at dei skulle snu opp ned på mykje som låg der frå førre regjering. Slik jo, jo- politikk er svært skadeleg for ei konkurranseutsett næring og stortinget må for all del unngå at vi får slike tilstandar på nytt.
Det er mykje bra stoff i utvalets arbeid og næringskomiteen på stortinget må ”låse seg inne” på eit rom og ikkje kome ut igjen før dei har spikra eit tverrpolitisk forlik som står seg over tid.
Vi har klimaforlik og pensjonsforlik, no må vi få eit fiskeriforlik. Politikarane kan gjerne henge Jon Leirfall sine ord på veggen i komiteromet. "Ein skal ikkje skal rive ned eit gjerde før ein han har undersøkt kvifor det blei sett opp."