– Stort filmpotensial i norske folkeeventyr

(NPK-Peder Skjelten): Norske folkeeventyr har eit stort, ubrukt potensial for film, meiner folklorist. Men ikkje alle norske filmar er like tru mot originalkjeldene.

Torsdag 1. desember hadde den norske filmen «Troll» premiere på Netflix. I filmen blir eit troll i Dovrefjell vekt frå ein tusen år lang dvale av ein eksplosjon like ved. Trollet gjer store skadar medan det reiser i retning Oslo, og norske styresmakter jobbar for å stoppe det.

Filmen som mellom anna er spelt inn i Rauma og Ulstein på Nordvestlandet, gjekk rett til topps på strømmelistene, og var den mest sette Netflix-filmen i verda etter den vart lagt ut.

Troll-filmen er ein av fleire dei siste åra som baserer seg på norske folkeforteljingar. Dei andre er Trolljegeren (2010), Askeladden – i Dovregubbens hall (2017) og Askeladden – i Soria Moria slott (2019).

Kyrre Kverndokk er professor og folklorist ved instituttet for arkeologi, historie, kultur- og religionsvitskap ved Universitetet i Bergen. Saman med Universitetsbiblioteket, Norsk folkeminnesamling ved Universitetet i Oslo og Norsk Folkemuseum jobbar kulturvitskap-instituttet ved UiB for å digitalisere dei norske tradisjonsarkiva, der kjeldematerialet om segner og eventyr ligg.

Som så mange andre nordmenn blei Kverndokk introdusert for folkeforteljingane gjennom å bli lest til frå Asbjørnsen og Moe-eventyra og ved å sjå filmane til Ivo Caprino i barndommen.

Han håpar nye filmatiseringar kan gjere stoffet aktuelt igjen og introdusere nye generasjonar for eventyra.

– Studentane i dag er ikkje like kjende med Caprino-filmane som for få år sidan. Truleg verkar filmane framande og gammaldagse i dag.

Nasjonsbygging

Segner og eventyr har ein sterk plass i den norske nasjonalidentiteten, men er langt frå ein særeigen del av norsk kulturhistorie. Dei same segnene og eventyra blir fortalt på tvers av landegrensene, fortel Kverndokk.

– Korkje norske eventyr eller segner er unike. Vi har dei same eventyra i Noreg, Europa, Asia og Nord-Amerika. Nokre er meir utbreidde, men med lokale variantar.

Grunnen til at vi likevel har knytt den nasjonale identiteten vår til dei, handlar om at blant andre Asbjørnsen og Moe medvitent fremja eventyra som noko særskilt norsk.

– Det Ivar Aasen gjorde med språket, gjorde Asbjørnsen og Moe med eventyra. Det handla delvis om å finne, men òg om å skape, ei nasjonalkjensle på 1800-talet. Då var dansketida over og vi skulle framheve den norske kulturen framfor den danske. I norsk samanheng spelte eventyra ein sentral rolle i å byggje opp norsk nasjonalkultur.

Der er sparsame skildringar i Asbjørnsen og Moes forteljingar om korleis dei forskjellige vesena ser ut. Likevel er der eit tydeleg bilete som formar seg når folk høyrer ord som «troll» og «hulder». Kverndokk seier at illustratørane til folkeeventyra til Asbjørnsen og Moe – spesielt Theodor Kittelsen – er dei som har skapt utsjånaden til trollet.

Skilje eventyr og segn

I vurderinga si av den nye filmen «Troll», skriv filmmeldar Birger Vestmo i NRK: «Det er egentlig rart at troll fra norske folkeeventyr ikke har blitt brukt oftere på film. Tenk bare så fantastisk det ble gjort i André Øvredals «Trolljegeren», men det er allerede 12 år siden.»

Kverndokk meiner òg figurane frå norske folkeeventyr er ubrukte i forhold til filmpotensialet dei har. Der er likevel noko anna som irriterer han dei gongane det blir filmar av folkeeventyr.

– Kompleksiteten rundt vesena er gløymd og skiljet mellom eventyr og segn er vekke.

Han meiner spesielt at i moderne populærkultur går segner og eventyr i kvarandre.

– Eventyr og segner er ulike sjangrar. Troll høyrer til i eventyrverda. Der blir dei òg oftast kalla riser. Eventyr har alltid blitt fortalt som underhalding, dei presenterer ikkje seg sjølve som sanne. Segnverda er forteljingar som gir seg ut for å vere sanne. Dei er tid- og stadbundne, det er ikkje eventyra. Dei har konkrete og namngitte personar frå lokalsamfunnet, i motsetning til eventyra, der dei heiter Askeladden eller Oskefisen, forklarar Kverndokk.

Det er òg her forskjellen på troll kjem fram.

– Det er sjeldan troll i segner. I dei få segnene dei er med, har dei meir ein mytisk karakter som er med frå før i tida – til dømes då kyrkja blei bygd – men i segna skjønner ein at ein ikkje trudde dei fanst, men dei fungerer som forklarande opphavsforteljingar.

Tru mot kjeldene
I moderne filmadapsjonar, som «Askeladden – i Dovregubbens hall» frå 2017 og oppfølgjaren «Askeladden – i Soria Morias slott» frå 2019 blir fleire kjende trekk frå folkeeventyr og segner brukte. Kverndokk seier desse to filmane likevel ikkje er tru mot originalkjeldene.

– På ingen måte. Dei har teke enkeltkomponentar frå segnverda og eventyrverda og sett saman nye forteljingar av dei. Det er lite av forteljingane og mønstera der som liknar på Asbjørnsen og Moe.

Ein annan film – «Trolljegeren frå 2010» – gjorde derimot eit anna grep i historia som gjorde den meir tru mot Asbjørnsen og Moe.

– Den tok utgangspunkt i eventyra. Utgangspunktet var at trolla var sett på som fiktive vesen, men så var der teikn til at det kanskje var sanning i at dei levde likevel. Filmskaparane tok eventyrtradisjonen på alvor og inkorporerte dei på ein god måte.

Hulder og grøss

Trass i at til dømes Askeladden-filmane ikkje er tru mot originalkjeldene, meiner folklorist Kyrre Kverndokk at dei gjer folkeeventyra aktuelle og spennande for nye generasjonar.

– Dei blir ein inngang til eventyr- og segnhistoria vår. Eg trur der er meir å hente til underhaldingsfilm og grøssarar frå eventyr- og segnverda som kan introdusere nye generasjonar for tradisjonsmaterialet.

Han meiner òg at folkeeventyra har eit stort potensial for fleire filmar av fleire vesen frå eventyra.

– Eg tenker det er mykje å hente frå segntradisjonen. Spesielt huldertradisjonen med huldra, men òg huldrekarar som prøver å fri til budeier med hulderdyr, og bergtaking og trua på at huldrefolket kunne byte barn med deg, slik at barnet du oppdrog eigentleg var eit hulderbarn. Desse tradisjonane har stort potensial, spesielt som grøssar, meiner professor og folklorist Kyrre Kverndokk.

(©NPK)